Türkiye’nin üçüncü kez çok partili yaşama geçtiği 1945 yılı yaz aylarından itibaren Çanakkale’de önemli siyasal gelişmeler yaşandı. 1946’da yapılan seçimlerde Cumhuriyet Halk Partisi’nin milletvekili adayları Prof. Dr. Selahattin Batu, yazar Reşat Nuri Güntekin, ünlü ittihatçılardan Atıf Kamçıl, emekli büyükelçi ve Atatürk’ün yakın çalışma arkadaşlarından Tevfik Bıyıklıoğlu, Çanakkale Halkevi Başkanı Halil Dilmaç ve Biga’da çiftçi Raşit Usumi Beylerdi. Demokrat Parti’nin adayları ise; Niyazi Çıtakoğlu, Dr. Behçet Gökçen, Ali Rıza Kırsever, İhsan Karesioğlu, Hüseyin Bingöl ve Nurettin Önen’di. 21 Temmuz 1946’da yapılan seçimleri Çanakkale’de Demokrat Parti kazandı. Bir süre sonra Çanakkale’den milletvekili seçilen Dr. Behçet Gökçen ve Ali Rıza Kırsever parti içerisinde çıkan anlaşmazlık nedeniyle partilerinden istifa ettiler.

Bundan sonra yapılan 1950, 1954 ve 1957 seçimlerini Çanakkale’de Demokrat Parti büyük oy farklı ile kazandı. 1950-1960 yılları arasında kurulan Adnan Menderes hükümetlerinde Çanakkale’den milletvekili seçilen Emin Kalafat Gümrük ve Tekel Bakanlığı ile Devlet Bakanlığı, Nihat İyriboz Tarım Bakanlığı, Fatin Rüştü Zorlu Başbakan Yardımcılığı ve Dışişleri Bakanlığı yapmıştı. Uzun yıllar Çanakkale’de Bayındırlık Müdürlüğü yapan Ahmet Tevfik İleri de Milli Eğitim Bakanı olmuştu.  O nedenle Çanakkale Demokrat Parti için önemliydi.

Ancak 1954’lerden itibaren ekonomik sıkıntılar baş göstermeye başlamış, borçlanma artmıştı. Bu durum partiler arasında çekişmelere de sahne olmuştu. Çanakkale de bundan nasibini almış ve 1960’da başlayan Yassıada duruşmalarında “31’inci Kilometre Geyikli Olayları” Menderes ve arkadaşlarının suçlanmasına sebep olmuştu.  

27 Mayıs’tan bir gün önce Çanakkale’de Celal Bayar’ın kabulleri ile Menderes’in Yunanistan’a yapacağı seyahat konuşuluyordu. Ayrıca Menderes’in Eskişehir’e gideceği dile getiriliyordu. Menderes Eskişehir’e gitmiş ve gerçekten büyük bir kalabalıkla karşılanmıştı.

Çanakkaleliler, 27 Mayıs sabahı Belediye hopörlerinden yapılan anonsla uyandılar ve şehirde askeri araçları, denizci ve karacı askerleri gördüler. Ne olduğunu anlamaya çalışıyorlardı. Radyodan askeri marşlar çalınıyor ve ihtilâl olduğu belirtiliyordu.

Başbakan Adnan Menderes ve Sanayi Bakanı Emin Kalafat Çanakkale'de

Çanakkale’de bir şaşkınlık belirtisi kendini gösteriyordu. Sokakta daha evvel görmedikleri bazı subaylar vardı. Bunlar ihtilâl öncesi İstanbul’dan gelen subaylardı ve sayıları yirmi civarındaydı. Kasım’a kadar da Çanakkale’de kalacaklardı.

Bir süre sonra Çanakkale halkının sakin olmasını belirten anonslar yapılmış ve Çanakkale’nin askeri bir vali tarafından yönetilmeye başlandığı açıklanmıştı. Çanakkale Askeri Valisi Boğaz ve Müstahkem Mevki Kumandanı Tuğamiral Emin İlker’di. Tuğamiral Emin İlker imzalı tebliğler anonsla Çanakkalelilere duyurulmuştu. Bu tebliğlerde Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Hükümet üyelerinin yakalandığı ve hayatlarının güvence altında olduğu açıklanmıştı. Siyasi toplantıların yasaklandığı 31 Mayıs 1960 Salı Çanakkale Askeri Valiliği’nin 9 numaralı tebliğinde şöyle belirtiliyordu:

“1.Bazı evlerde, yazıhanelerde, ticarethanelerde ve dükkânlarda toplantılar yapıldığı haber alınmakta ve görülmektedir. Evvelce de tebliğ edildiği olunduğu gibi ikinci emre kadar Çanakkale Askeri Valiliği’nden müsaade alınmamış her türlü toplantı bilhassa partili olanların toplanmaları yasaktır. Bu yasağa riayet etmeyenler hakkında kanuni işlem yapılacaktır.

2.Bazı kötü niyetli şahısların halk efkârını bulandıracak yalan haber yaydıkları duyulmaktadır. Sayın Çanakkale halkından memleket huzurunu ihlal etmeyi gaye edinmiş olan bu kabil zararlı şahısların yakalanarak adalete teslim olunmaları için Hükümete müzahir olmalarını, resmi tebliğlerin dışında çıkarılmış olan bu gibi şayialara asla inanmamalarını rica ederim.

Çanakkale Askeri Valisi Tuğamiral Emin İlker”

Çanakkale’de bu şaşkınlık geçtikten sonra beş gün sonra 1 Haziran 1960 Çarşamba Çanakkale Askeri Valiliği’nden yayınlanan 12 nolu tebliğde; “Ordumuzun yurda kazandırdığı hürriyetin tekrar kutlanması için Resmi Teşekküller birlik ve müesseseler ile hususi dükkân ve binalar 1 Haziran 1960 günü sabahından başlamak üzere 2 Haziran 1960 günü akşamına kadar bayraklarla süslenecektir” deniliyordu.  

Adnan Menderes 27 Mayıs Öncesinde Yurt Gezisinde - 27 Mayısı Yapanlardan Bigalı Numan Esin

2 Haziran 1960 tarihinde Çanakkale Belediye Başkanı Sadi Fenercigil’in görevine son verilmiş ve yerine Piyade Albay Ziya Eper tayin edilmiştir. Aynı gün saat 15.30’da Çanakkaleli gençlerinin düzenlediği büyük yürüyüş gerçekleştirildi. Çanakkaleliler Hastane Bayırı’na giderek askeri erkâna sevgi gösterilerinde bulundular. Yürüyüşe katılanlar hep bir ağızdan milli marşlar söyleyerek sahil yolunu takip ederek Cumhuriyet Meydanına geldiler. Burada bulunan binlerce Çanakkaleli gençlere büyük tezahürat yaptılar. Bu sırada Cumhuriyet Meydanına yüksek rütbeli subaylar ve ordu mensupları geldiler ve büyük bir tezahüratla karşılandılar. Askeri Vali Tuğamiral Emin İlker ve Merkez Kumandanı Fuat Uluç (Hıncal Uluç’un babası) halk tarafından omuzlara alınarak taşındı. . Cumhuriyet Meydanı’nda İstiklal Marşı söylendi ve hürriyet kahramanı şehit gençler için bir dakikalık saygı duruşu yapıldı. Aziz Atatürk minnetle anıldı ve şanlı ordumuza şükranlar sunuldu. Atatürk anıtına çelenkler konulduktan sonra kurbanlar kesildi.

7 Haziran 1960 Salı günü Çanakkale’de görevli öğretmenlerin düzenlediği miting çok heyecanlı geçti. Mitinge bando eşliğinde söylenen istiklal Marşı ile başlandı. Öğretmen ve diğer konuşmacılar kahraman ve şanlı ordumuz hakkında veciz hitaplarda bulundular. Osman Paşa ve Gençlik Marşları yeri göğü inletti. Ayrıca Cumhuriyet Meydanı’nı dolduran Çanakkaleliler Başkomutan Cemal Gürsel’e tezahüratlarda bulundular. 10 Haziran günü Çanakkale Valiliği’ne eski valilerden Niyazi Dalokay atandı.

Bu arada Türk parasının değerinin arttırılması ve hazine açığının kapatmak için tüm yurtta yardım kampanyası başlatıldı. Bu kampanya Çanakkale’de hemen yankı buldu. 14 Haziran 1960’da Çanakkaleli bisküvi ve börekçi Hilmi Sönmez geliri hazineye verilmek üzere fırınında satış yaptı. İlk günde Çanakkaleli yüzden fazla vatandaş alyans (nikâh yüzüğü) ve mücevherlerini defterdarlıkta oluşturulmuş olan özel komisyona makbuz karşılığı verdiler. Bu kampanyada en dikkat çekici yardımı Hayat Eczanesi sahibi Hasan Sever yaptı. Hasan Sever platin ve elmastan yapılmış 5000 lira kıymetindeki bir ziynet eşyasını hazineye yardım teberru etti. Gelibolu muhribinden Kıdemli Başçavuş Ali Özmeral ve Burhan Özdemir bütün sigara paketlerinden ikişer sigaranın bağışlanmasını ve sigaraların 20 yerine 18 tane çıkarılmasını teklif etti. Çanakkale’de yardım kampanyası hızla gelişti. Halk cep saatlerini, göğüs iğnelerini, bileziklerini ve altın liralarını bağışlamaya devam etti. İki günde toplanan miktar 2625 lira 30 kuruşu buldu.

27 MAYIS 1960 GÜNKÜ GAZETE

Tarihler 20 Haziranı gösterdiğinde Çanakkale merkezinde yapılan bağışlar şöyle idi: Müstahkem Mevki Komutanlığı’ndan 53 altın, 3 platin alyans, 4 şövalye yüzük, 3 parça ziynet eşyası, 100 lira nakit para; Jandarma Tugayı ve 116’ncı Jandarma Alayı tarafından 38 altın alyans, 1 parça ziynet eşyası, 4329 lira nakit para; Emniyet mensupları 2629 lira; PTT mensupları 500 lira; İstihkâm Taburu 124 lira, Halk ve kurumlar 180 altın alyans, 1 platin alyans, 4 şövalye yüzük, 96 parça ziynet eşyası, 722 lira nakit ve ayrıca 17 altın lira bağışlanmıştı.

22 Haziran’da Boğaz ve Garnizon Komutanı Tuğamiral Emin İlker İstanbul Müstahkem Mevki Komutanlığı’na atandı. 6 Temmuz’da Çanakkale’deki öğretmenler Cumhuriyet İlkokulu’nda bir toplantı yaparak 27 Mayıs’ı Çanakkale köylerinde anlatmayı kararlaştırdılar.

19 Temmuz’dan itibaren, bağışta bulunanlara ellerindeki makbuzları göstermek suretiyle Mal Müdürlüğü, Defterdarlık ve Askeri Saymanlıktan “27 Mayıs Hatıra Yüzüğü” verilmeye başlandı.  İlk etapta Çanakkale’ye “27 Mayıs Hatıra Yüzüğü” olarak 2800 tane geldi. Bunların dağıtımı sona erince 4000 tane daha yüzük gelecekti.

21 Eylül 1960’ta; Milli Birlik Komitesi Üyesi Kurmay Yüzbaşı Numan Esin Çanakkale’ye geldi. Numan Esin Çanakkale’de büyük sevgi gösterileriyle karşılandı. Çanakkale’de bir saatlik bir konuşma yapan Numan Esin Cemal Gürsel’in Çanakkalelilere selamını getirdiğini söyledi ve konuşmasında “Ordu tarafsızdır. Ordu tarafsız olmalıdır, tarafsız olmaya devam edecektir. Milli Birlik Komitesi, tarafsızlığı prensip olarak kabul etmiştir” dedi.

27 Mayıs içerisinde yer alan subaylardan biri olan Numan Esin, 1929’da Biga’da doğdu. 1949’da Harp Okulu’nu bitirdi. 1959 yılında Harp Akademisi’nden mezun oldu. 27 Mayıs Darbesi’ne İstanbul’da Birinci Ordu Karargâhında Harekât Başkanlığı’nda Kurmay Yüzbaşı rütbesiyle katıldı. 13 Kasım 1960’da Milli Birlik Komitesi’nin parçalanması üzerine 14’lerden biri olarak Madrid’e sürgüne gönderildi. İki yıl sonra Türkiye’ye döndü. 1965 seçimlerinde Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’nden aday oldu ancak seçimi kazanamadı. Buna rağmen 1967 yılına kadar Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’nin Genel Başkan Yardımcılığı görevini sürdürdü. 1974-1978 yılları arasında Vatan gazetesini yönetti. “Devrim ve Demokrasi Bir 27 Mayısçının Anıları” adlı bir kitap yayınladı.